कति खप्ने दिसापिसाव : राजमार्गदेखि उपत्यकाभित्र सार्वजनिक शौचालय कहिले बन्छन् सरकार ?

सन्तोष सुवेदी

मंसिर १६, काठमाण्डौ । नेपाल २०७६ असोज १३ गते खुल्ला दिसामुक्त भयो । बडो तामझामका साथ प्रधानमन्त्री केपि शर्मा ओलीले नेपाललाई खुल्ला दिसामुक्त देशका रुपमा घोषणा गरेका थिए । खुल्ला दिसामुक्त देश, ठाउँ तथा जिल्ला हुनका लागी केके मापदण्ड चाहिन्छ ? भन्ने प्रश्नमा सबैको एउटै उत्तर आउन सक्छ सुरुमा त एक घर एक शौचालय हुुनै पर्दछ । चाहे त्यो घर होस् चाहे सार्वजनिक स्थान, जहाँ पनि शौचालय र पानीको ब्यबस्था हुनु अति जरुरी छ । जहाँ खुल्ला दिसामुक्त ठाउँको संज्ञा दिईन्छ त्यहा दिसापिसाव, फोहोर गर्न मनाहि हुन्छ, कतिपय ठाउँमा अथवा शहरका बिभिन्न स्थानमा जरिवानाको पनि ब्यबस्था गरिएको हुन्छ ।

बास्तवमा नेपाललाई खुल्ला दिसामुक्त घोषणा गरेपनि काम भने सोचेजति प्रगति भएको छैन् । अझै पनि गाउँ समाजमा शौचालयकै अभाव रहेको देखिन्छ । अहिले संघिय सरकार आएपछि बिभिन्न वडा तथा पालिकाहरुले अनुदानमै भएपनि शौचालय बनाउन सहयोग गरिहरेका छन्, यसो त भुकम्प पिडितहरुले बनाउने घरमा शौचालय अनिवार्य भनिएको छ ।

घरमा शौचालयको महत्वजति छ, सार्वजनिक स्थानमा यसको महत्व कम नहोला । सार्वजनिक स्थानमा किलोमिटरका हिसावले ठाउँ ठाउँमा शौचालय हुनु अनिबार्य छ । यसको लागी स्थानियतह देखि माथिल्लो निकायसम्मले ध्यान दिनुपर्छ । अहिले राजमार्ग क्षेत्रमा सार्वजनिक शौचालयको अभाव छरपस्ट देख्न सकिन्छ । यात्रामा निस्किएपछि राजधानी छिरेपनि सार्वजनिक शौचालय पाउन मुस्किल नै पर्दछ । यात्रा गर्दा राजमार्ग क्षेत्रका होटलहरु छन्, त्यहाँ खान देखि लिएर दिसापिसाव सबै गर्न पाईन्छ । तर सबै ठाउँमा होटल छैनन,रातैभरी खुल्ला पनि हुँदैनन् तथापी यात्रा भने जुनसुकै अबस्थामा पनि हुनसक्छ, कतिपय होटलले दिसापिसाव गरेको पैसा लिने गर्दछन् ।
२४सै घण्टा लाखौँ सवारी गुड्ने राजमार्ग क्षेत्र वरपरको ठाउँमा एउटा पनि सार्वजनिक शौचालय निर्माण हुन नसक्नु निकै दुखद् कुरा हो । जहाँ नेपाललाई खुल्ला दिसापिसाव मुक्त भनेर ठुला नाराहरु घन्काईएका छन् । पहिले पुर्बाधार अनि घोषणा गर्नुपर्ने हो, तर त्यसो हुन सकेन ।

धादिङको धार्केेदखि कालिमाटी सम्मको यात्रा गर्नुपर्ने भयो । यहाँ चल्ने लोकल बस चढेर यात्रा गर्दै गर्दा नजिकै सिटमा एक महिला थिईन्, उनलाई पिसाव लागेर सहचालकलाई गाडी रोक्न लगाईन्, तर गाडी रोकिएन, किन की यो गाडी बिहानै होटलतिर रोक्ने चलन रहेनछ । उनले खाली ठाउँमा हुन्न भनेपछि अरु उपाय भएन, धेरै पटक भनेपछि होटल नजिकै बस रोकियो, उनी गएर आईन्, उनले ५ रुपैँया सानो भाँडोमा हाल्दिईन् । अनी बस गुड्न थाल्यो ।
यो एक सत्य घटना हो, घरबाट निस्किएपछि यहि शौचालयकै कारण समस्या आउने गर्दछ । उपत्यका भित्रिएपछि पनि समस्या उस्तै हो । धेरै ठाउँमा सार्वजनिक स्थानमा शौचालय छैनन्, भएपनि अगाडी पैसाको भाँडो राखिएको हुन्छ । उसो त त्यहाँ सफाई गर्ने ब्यक्तिलाई त्यो पैसा दिनसके त अझ बढी प्रभावकारी हुन्थ्यो । यो अबस्था सबै ठाउँमा नहुन सक्छ । काठमाण्डू उपत्यकाभित्र व्यवस्थित सार्वजनिक शौचालय नहुँदा आमनागरिकले दैनिक रूपमा समस्या भोगिरहनु परेको छ ।

बेलाबेलामा सरकारले सार्वजनिक शौचालयको योजनाहरू ल्याउने गरेको भएपनि ती कार्यान्वयन भएका छैनन् । भएका शौचालयहरूको स्तरोन्नति हुन नसक्दा र नयाँ शौचालय नबन्दा पुरुषभन्दा महिलाहरू बढी सकसमा पर्ने गरेका छन् । देशको मुख्य प्रशासनिक अड्डाको आसपास मात्र होइन, दैनिक हजारौं मानिस आउजाउ गर्ने शहरका व्यस्त ठाउँमा सार्वजनिक शौचालय छैनन् ।

वीर अस्पताल, रत्नपार्क, न्यूरोड, पर्यटकीय क्षेत्र ठमेल, बागबजार, थापाथली लगायतका क्षेत्रमा सार्वजनिक शौचालय नहुँदा नागरिकहरु बडो सकसमा पर्छन् । यस्ता ठाउँमा दिसा–पिसाबले च्यापेकाहरू नजिकैका होटल, खाजाघर छिरेर भोक नलागे पनि खानेकुरा अर्डर गरेर शौचालय प्रयोग गर्न बाध्य हुन्छन् ।

कलंकी बिच बाटोमा उभिएर हेर्दा कतैपनि सार्वजनिक शौचालय छैनन् । त्यही बसोबास गर्नेहरुको लागी भने बिभिन्न ठाउँमा छन् तर अन्य सर्बसाधारणका लागी सबै ढोका बन्द गरिएका हुन्छन् । अनि एउटा खाजा पसलमा छिरेर चना, आलु, तरकारी, समोसा के खाने हो ? खाएर अनि अन्त्यमा शौचालय कता होला ? भनेर सोध्नुपर्ने बाध्यता अहिलेपनि रहेको छ । उसो त कतिपयले अस्पतालको शौचालय प्रयोग गर्नुपर्ने बाध्यता पनि रहेको छ ।