गणतन्त्र नेपाल: ऐतिहासिक संघर्षबाट समृद्धितर्फको यात्रा

प्रदिप कुशवाहा                                                         

नेपाल एक प्राकृतिक, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक धरोहरले भरिएको देश हो। तर यसको राजनीतिक यात्रा भने पीडा, उत्पीडन, आन्दोलन र बलिदानले भरिएको छ। आज हामी संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्रको युगमा छौं, तर यहाँसम्म आइपुग्ने यो बाटो सहज थिएन। यो व्यवस्था कुनै आकस्मिक घटना होइन, यो जनताको लामो संघर्ष, साहस, आँट र बौद्धिक चेतनाको परिणाम हो।

१.गणतन्त्रको बीजारोपण: जनआन्दोलन र राजनीतिक सचेतना

नेपालमा प्रजातान्त्रिक विचारको सुरु बी.पी. कोइरालाजस्ता नेताहरूले गरेका थिए। २००७ सालको आन्दोलनले राणा शासन अन्त्य गर्‍यो र प्रजातन्त्रको ढोका खोल्यो। तर २०१७ सालमा राजाले फेरि शासन हातमा लिएपछि निरंकुशताको नयाँ युग सुरु भयो।

२०४६ सालको जनआन्दोलनले पञ्चायती व्यवस्था हटाउँदै संवैधानिक राजतन्त्र स्थापना गर्‍यो। तर पनि जनता साँचिकै सार्वभौम बन्न सकेनन्। निरंकुशता, दमन र असमानताको वातावरण कायम नै रह्यो।

२. जनक्रान्तिको उत्कर्ष: गणतन्त्रको घोषणा

२०५८ सालमा राजा वीरेन्द्रको वियोगपश्चात् राजा ज्ञानेन्द्रले प्रत्यक्ष शासन सुरु गरे। संसद् विघटन, प्रेस स्वतन्त्रतामा अंकुश, मानव अधिकार हनन आदि घटनाले जनतामा आक्रोश बढाउँदै लग्यो।

अन्ततः २०६२/६३ सालको दोस्रो जनआन्दोलनमा नेपाली कांग्रेस, एमाले, माओवादी लगायतका दलहरू, नागरिक समाज र आम जनताको साझा संघर्ष सफल भयो। माओवादीको सशस्त्र विद्रोह र जनताको सडक आन्दोलनको दबाबले राजा ज्ञानेन्द्रले सिंहदरबार छोडे।

२०६५ जेठ १५ गते संविधानसभाबाट नेपाललाई संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र घोषणा गरियो। त्यो दिन नेपालको इतिहासमा एउटा कोसेढुंगा बन्यो।

३. गणतन्त्रपछि भएका ऐतिहासिक परिवर्तनहरू

-संविधानसभाबाट संविधानको घोषणा

-जनताद्वारा निर्वाचित जनप्रतिनिधि।

-संघीयता र धर्मनिरपेक्षता

-तीन तहको शासकीय स्वरुप।

-मौलिक हक र मानव अधिकारको सुनिश्चित

-समावेशी र समानुपातिक सहभागिता

-महिला, दलित, आदिवासी जनजाति, मधेसी, मुस्लिम लगायत समुदायहरूको हक र पहिचान सुनिश्चित गरियो।

-अभिव्यक्ति र प्रेस स्वतन्त्रता

-नागरिक अधिकारको विस्तार

४. गणतन्त्रमाथि देखिएको संकट

तर आजको यथार्थ के हो भने—गणतन्त्र फेरि संकटमा परेको छ। यसका केही मुख्य कारण यस्ता छन् ।

राजावादी प्रवृत्तिको सक्रियता र सामाजिक सञ्जालमा निरन्तर संघीयता र गणतन्त्रविरोधी प्रचार

सरकारले सुशासनको प्रत्याभुति दिन नसक्नु

दिगो र आत्मनिर्भर अर्थव्यवस्थामा सरकारको स्पष्ट नीति र योजना नहुनु

अस्थिर राजनीतिक नेतृत्वले सहज र छरितो सेवा प्रवाह नदिनु

दल सत्ताको लाल्सामै रुमलिदा चरम भ्रष्टाचार मौलाउनु

संबैधानिक निकायमा दलीयकरण हुनु

युवाहरूमा बढ्दो बेरोजगारी, निराशा र राजनीतिक उदासिनता

प्रमुख दलहरूबीच विश्वासको अभाव, भ्रष्टाचार र असहयोग

नेतृत्वमा व्यक्तिवादको हावि र विचौलियासँग साँठगाँठ

यी कारणहरूले गर्दा गणतन्त्रप्रति जनविश्वास घट्दो क्रममा छ, जुन चिन्ताजनक कुरा हो।

५. राजावादी शक्तिहरूलाई चेतना दिनु आवश्यक

हामीले स्पष्ट भन्नुपर्छ—गणतन्त्र कुनै एउटा दलको उपलब्धि होइन, यो सम्पूर्ण नेपाली जनताको ऐतिहासिक गौरव हो। राजतन्त्रमा जनता केवल शासनका शिकार थिए, न त त्यहाँ समानता थियो, न त अवसर।

राजसंस्थाको प्रशंसा गर्नु विगतका अन्यायहरूको अनुमोदन गर्नुजस्तै हो। त्यसैले राजावादी प्रवृत्तिलाई दमन होइन, शिक्षा, इतिहास र चेतनाको माध्यमबाट जवाफ दिनु आवश्यक छ।

संवाद, तर्क र लोकतान्त्रिक अभ्यासमार्फत जनचेतना फैलाएर मात्रै गणतन्त्रको रक्षा सम्भव छ।

६. नेपाली कांग्रेसको योगदान र जिम्मेवारी

नेपाली कांग्रेस प्रजातन्त्र र गणतन्त्र स्थापनाको अग्रणी शक्ति हो। बी.पी. कोइरालादेखि वर्तमानसम्म, कांग्रेसले संविधानसभा निर्माण, समावेशी संविधान लेखन, संघीयता लागू, शिक्षा, स्वास्थ्य, मानव अधिकारको सुनिश्चितता लगायत धेरै क्षेत्रमा योगदान दिएको छ।

तर अहिले गणतन्त्र संकटमा हुँदा पार्टी कमजोर देखिनु दुर्भाग्यपूर्ण छ। अब कांग्रेसले जाग्नुपर्छ—जनस्तरमा सचेतनामूलक अभियान, लोकतान्त्रिक मूल्यको प्रचार, र भ्रष्टाचारविरुद्ध कठोर कार्यवाही गर्न जरुरी छ।

७. नागरिक र युवाको भूमिका: गणतन्त्रको मेरुदण्ड

गणतन्त्र टिकाउने मूल आधार जनता हुन्—त्यसभित्र पनि नयाँ पुस्ता, अर्थात् युवा सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण छन्।

नागरिकहरूले गर्नुपर्ने कुराहरू:

मतदान गरेर जिम्मेवार नेता छान्ने

संविधान र कानुनको पालना गर्ने

भ्रष्टाचारविरुद्ध स्पष्ट रूपमा बोल्ने

सामाजिक न्याय र समावेशी अधिकारका पक्षमा उभिने

इतिहास र तथ्यमा आधारित विचार फैलाउने

युवाहरू शिक्षा, उद्यम, सीप र नेतृत्वमा सशक्त बन्ने

राजनीति र नीति निर्माणमा सकारात्मक दबाव दिने

गणतन्त्रको रक्षा गर्ने जिम्मेवारी बोक्ने

गणतन्त्रलाई नयाँ मुकामसम्म पुर्‍याउने शक्ति युवा पुस्तामै छ। यदि उनीहरूले आफ्नो ऊर्जा, बौद्धिकता र समय देश निर्माणमा लगानी गरे, नेपालको भविष्य उज्यालो हुन्छ।

निष्कर्ष: गणतन्त्रको रक्षा, समृद्धिको सुनिश्चितता

संघीय लोकतान्त्रिक गणतन्त्र नेपाल सजिलै आएको होइन। यो जनताको आँसु, पसिना र रगतले लेखिएको इतिहास हो। अहिले फेरि गणतन्त्रमाथि संकट देखिएको बेला, सबै नागरिक, राजनीतिक दल र विशेषतः युवाले यो मूल्यवान् व्यवस्थाको रक्षा गर्न मिलेर अघि बढ्नुपर्छ।

संविधानको रक्षा, जनताको अधिकारको सम्मान, भ्रष्टाचारको अन्त्य र सामाजिक समानताको सुनिश्चितता मार्फत हामी गणतन्त्रलाई बलियो बनाउन सक्छौं।

हामी सबैको साझा लक्ष्य एक हो—समावेशी, समानतामूलक, स्वाभिमानी र समृद्ध नेपाल निर्माण । त्यसको मेरुदण्ड भनेकै गणतन्त्र हो।